Açık Erişim ve Creative Commons: Akademik Dünyada Bilgiye Açık Kapılar

Günümüzde bilgiye erişim, akademik dünyada ve genel olarak toplumda büyük bir önem taşımaktadır. Ancak, bu erişim bazen sınırlı kalabilir ve bu durum bilim dünyasında ilerlemeyi engelleyebilir. Neyse ki, açık erişim ve Creative Commons lisansları gibi inisiyatifler, bilginin özgürce paylaşılmasını teşvik ederek bu durumu değiştiriyor. Bu yazıda, açık erişimin türlerini, Creative Commons lisanslarının çeşitlerini ve akademisyenler için neden önemli olduklarını detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.

Açık Erişim Nedir?

Açık erişim, araştırma makaleleri, kitaplar, veri setleri ve diğer akademik içeriklerin internet üzerinden ücretsiz olarak erişilebilir olması anlamına gelir. Geleneksel yayıncılık modelinde, bu tür içeriklere erişmek için genellikle ücret ödenmesi gerekir veya bir abonelik gereklidir. Ancak, açık erişim modeli, bu engelleri kaldırarak bilgiye daha geniş bir erişim sağlar.

Açık erişimin temel amacı, bilginin sınırlı erişimini ortadan kaldırarak bilimin ve toplumun ilerlemesini teşvik etmektir. Bu modelde, araştırmacılar çalışmalarını internet üzerinden serbestçe paylaşabilirler, böylece diğer akademisyenler, öğrenciler ve toplum genelindeki diğer ilgili kişiler kolayca erişebilirler.

Açık Erişim Türleri Nelerdir?

Açık erişim, genellikle iki ana kategoride incelenir: Yeşil Açık Erişim ve Altın Açık Erişim.

1. Yeşil Açık Erişim: Araştırmacılar, çalışmalarını önce geleneksel yayıncılara gönderirler, ardından makalelerini bir kurum veya kişisel web sitesinde veya bir açık erişim depoda ücretsiz olarak yayınlama izni alırlar. Bu modelde, araştırmacılar öncelikle geleneksel yayıncılık sürecini izlerler, ancak çalışmalarını daha sonra açık erişim platformlarında yayınlama izni alırlar.
2. Altın Açık Erişim: Araştırmacılar, makalelerini doğrudan açık erişim dergilerine gönderirler. Bu dergiler, yayıncıların maliyetlerini karşılamak için yazarlardan veya kurumlardan makale işleme ücreti alabilirler. Altın açık erişim modeli, makalelerin hızlı bir şekilde ve geniş bir kitleye açık erişim sağlamasını amaçlar.

Creative Commons (CC) Lisansı Nedir?

Creative Commons (CC), yaratıcı işlerin (fotoğraflar, makaleler, müzikler vb.) paylaşılmasını ve kullanılmasını kolaylaştıran bir lisans sistemidir. Geleneksel telif hakkı sistemlerinden farklı olarak, Creative Commons lisansları içeriği oluşturan kişinin belirli kullanım koşullarını belirlediği standart bir çerçeve sağlar. Bu lisanslar, içeriği paylaşan kişinin diğerlerine ne tür kullanımlar için izin verdiğini ve hangi koşullar altında izin verdiğini açıkça belirtir.

Creative Commons lisansları, genellikle altı temel lisans tipi altında kategorize edilir:

Creative Commons Lisans Türleri:

1. CC BY (Attribution – Atıf): Diğerlerinin çalışmalarını kullanırken orijinal yazarı belirtmek şartıyla içeriği paylaşma izni verir.
2. CC BY-SA (Attribution-ShareAlike – Atıf-BenzerPaylaş): İçeriği kullanırken orijinal yazarı belirtmek ve türetilmiş çalışmaları aynı lisans altında paylaşmak şartıyla içeriği paylaşma izni verir.
3. CC BY-NC (Attribution-NonCommercial – Atıf-Ticari Olmayan): İçeriği kullanırken orijinal yazarı belirtmek şartıyla ticari amaçlarla kullanımı yasaklar.
4. CC BY-ND (Attribution-NoDerivatives – Atıf-Türetilmişler): İçeriği kullanırken orijinal haliyle paylaşma şartıyla içeriği değiştirilmiş veya türetilmiş çalışmaları yasaklar.
5. CC BY-NC-SA (Attribution-NonCommercial-ShareAlike – Atıf-Ticari Olmayan-BenzerPaylaş): İçeriği kullanırken orijinal yazarı belirtmek, ticari amaçlarla kullanımı yasaklamak ve türetilmiş çalışmaları aynı lisans altında paylaşmak şartıyla içeriği paylaşma izni verir.
6. CC BY-NC-ND (Attribution-NonCommercial-NoDerivatives – Atıf-Ticari Olmayan-Türetilmişler): İçeriği kullanırken orijinal yazarı belirtmek ve ticari amaçlarla kullanımı yasaklamak şartıyla içeriği değiştirilmiş veya türetilmiş çalışmaları yasaklar.

Neden Önemlidir?

1. Bilgi Erişimi: Açık erişim ve Creative Commons lisansları, bilgiye engelsiz erişim sağlayarak bilimsel ilerlemeyi teşvik eder.
2. İşbirliği: Araştırmacılar, bu modellerle daha kolay bir şekilde bilgiyi paylaşabilir ve birlikte çalışabilirler.
3. Toplum Faydası: Açık erişim, bilginin sadece akademik çevrelerle sınırlı kalmamasını sağlar, böylece toplumun geniş kesimlerine ulaşabilir.

Açık erişim ve Creative Commons lisansları, bilgiye erişimi demokratikleştirir ve bilgi paylaşımını teşvik eder. Akademisyenler, araştırmalarını bu modellerle paylaşarak bilimsel ilerlemeye katkıda bulunabilirler. Bu nedenle, bu tür inisiyatiflerin desteklenmesi önemlidir.

Yukarıdaki özelliklerinden dolayı bir çok akademik dergi sistemi (makale takip ve yayın sistemi) açık erişim ve CC lisansı gibi altyapı özelliklerini taşımaktadır. Akademik hakemli dergi yayıncılığı konusunda dünyada en çok kullanılan yazılımlardan biri olan OJS hem açık erişim hem de CC (Creative Commons) lisans türlerini destekleme özelliklerine sahiptir.